De afgod van Samos is een van de weinige bewaard gebleven houten beelden uit de klassieke oudheid. Het beeldje is gesneden rond 650 v. Chr. in Griekenland. De schildering of zelfs de aankleding van deze ‘idol’ is in de loop der eeuwen wel vergaan.
De afgod van Samos: was het de Griekse godin Hera?
Was het beeldje van niet meer dan 20 centimeter hoogte een afbeelding van de Griekse godin Hera, zus en echtgenote van oppergod Zeus? Niemand durft het te zeggen. Was het überhaupt een vrouw? Het beeldje lijkt borsten te hebben, maar toch durft geen enkele historicus een sekse aan deze afgod, oftewel ‘idol’ toe te wijzen.
Uit de beschikbare archeologische bronnen blijkt wel dat de meeste van de vroegste Griekse afgodsbeelden van hout waren gemaakt. De term die oude auteurs al in de 5e eeuw v.Chr. gebruikten voor een heilig houten beeld van een godheid is xoanon (meervoud: xoana). Het woord is afgeleid van een Grieks werkwoord dat ‘gladmaken of polijsten door schrapen’ betekent.
Gekerfde afgodsbeeldjes
Er zijn zeker ook grotere houten beelden gemaakt. Opgravingen in het Minoïsche heiligdom van Archanes op Kreta hebben, op basis van de ontdekking van een paar levensgrote terracotta voeten, tot de theorie geleid dat een groot afgodsbeeld in deze tempel een houten lichaam moet hebben gehad. Uit literair bewijsmateriaal blijkt verder dat de twee vroegst bekende xoana, het beeld van Hera op Samos en het beeld van Athena Polias in Athene, dateren uit het begin van de 8e eeuw v.Chr. Deze beelden zijn echter niet uit hout gesneden.
Oude schrijvers stellen ook dat xoana eenvoudige, ronduit ruwe afgodsbeelden waren. Eigenlijk meer brokken gekerf hout. De kwaliteit van het bewaard gebleven houten beeldje uit Samos getuigt echter wel degelijk van het vermogen van de oude Grieken om verfijnd houtsnijwerk te produceren.
Afgod van Samos bewaard in moeras
Literaire bronnen vertellen ook dat xoana werden gemaakt van verschillende soorten hout, waaronder olijfhout, ebbenhout, cipreshout, cederhout, eikenhout, taxushout, lotushout en jeneverbeshout. Daar zitten harde houtsoorten tussen, die niet snel vergaan.
Nu is Samos, dat ligt voor de kust van Turkije, ’s zomers wel, maar ’s winters zeker geen droog eiland. Dat dit afgodsbeeld niet is verrot komt dan ook omdat het beschut bewaard gebleven is in het tempelcomplex voor Hera, dat werd gebouwd tussen 538 en 522 voor Chr. Het staat op de werelderfgoedlijst van UNESCO. De tempel en het beeldje zijn dus bijna even oud. Archeologische bronnen vermelden veel houtvondsten in dit complex, bewaard door water/moerassige afzetting in delen van het heiligdom.
Idols aangekleed als poppen
Het kan ook zijn dat het beeldje een beschermende verflaag heeft gehad. Dat schilderen deden de oude Grieken om kleding, schoenen of sieraden te suggereren, maar alleen wanneer stoffen kledingstukken en echte accessoires niet beschikbaar waren. Bij voorkeur werden xoana aangekleed alsof het poppen waren.
Een foto van de afgod van Samos is te vinden op de website van het Penn Museum in Philadelphia (Verenigde Staten). Dit museum noemt het tempelcomplex Heraion als vindplaats, maar zeker is dit niet. Penn Museum heeft een band met Samos via het bescheiden Archeologisch Museum van het eiland. Hier zijn tal van andere artefacten te vinden, waaronder de 5 meter hoge ‘Kouros van Samos’. De mediterrane afdeling van het Penn Museum herbergt zelf ook een collectie vondsten uit de regio.
Niet zo oud als de Shigir Idol
Het zou fijn zijn wanneer de Amerikanen (of Grieken) even een iets betere foto van deze unieke houten vondst zouden maken. De enig beschikbare zwart-wit foto is afkomstig uit een artikel uit 1982! Het belang van deze vondst wordt onderstreept door vermelding -alweer met diezelfde groezelige foto- in het schitterende boekwerk Sculpture (From Antiquity to the Present Day) uitgegeven door Taschen. Het is tegen redelijke prijzen bij tweedehands boekwinkels als De Slegte nog steeds goed verkrijgbaar.
Ter relativering: deze ‘afgod ‘Idol’ van Samos lijkt met ruim 2.500 jaar heel oud te zijn. Maar het oudste bewaard gebleven houten beeld van de mensheid is maar liefst 11.600 jaar oud: de ‘Shigir Idol’.
Jan Bom, 1 december 2025
